Παρακολουθήστε σε επανάληψη την τελετή παρουσίασης του Τιμητικού Τόμου της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών με αφορμή τη συμπλήρωση της 15ετούς ευκλεούς πρωθιεραρχικής διακονίας του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου Β’ που πραγματοποιήθηκε στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών το απόγευμα της Τετάρτης 14 Ιουνίου 2023:
Αναλυτικά το πρόγραμμα της τελετής:
Προσφώνηση από τον Πρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών καθηγητή Μελέτιο-Αθανάσιο Κ. Δημόπουλο.
Χαιρετισμός από τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών αναπληρωτή καθηγητή Χρήστο Καραγιάννη.
Παρουσίαση του Τιμητικού Τόμου από τον Πρόεδρο του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας, Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Κρήνης και Πατριαρχικό Έξαρχο Μελίτης, κ. Κύριλλο (Κατερέλο).
Ομιλία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου Βʹ.
Αναλυτικά η ομιλία του Μακαριωτάτου Aρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου στην παρουσίαση του Τιμητικού Τόμου της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ:
«’Iδοὺ δὴ τί καλὸν ἢ τί τερπνόν, ἀλλ᾿ ἢ τὸ κατοικεῖνἀδελφοὺς ἐπὶ τὸ αὐτό;»
Ἡ σημερινὴ σύναξη, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς ἐκδόσεως τιμητικοῦ τόμου, γιὰ τὴ συμπλήρωση 15 ἐτῶν διακονίας μου στὴν προεδρία τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καὶ στὸν Ἀρχιεπισκοπικὸ θρόνο Ἀθηνῶν, ἀποτελεῖ σημαντικὴ στιγμὴ στὴ ζωή μου. Βλέπω ὅλους ἐσᾶς, «ὡς νεόφυτα ἐλαιῶν», μαζί μου ἀπόψε ἐδῶ «ἐπὶ τὸ αὐτό», «φέροντας κλάδους ἀγαθοεργίας»!
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι τὰ τελευταῖα χρόνια ἔχει περάσει καὶ σὲ ἐμᾶς τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ἡ θύραθεν συνήθεια τῶν Ἰωβηλαίων καὶ τῶν ἐπετείων. Μὲ αὐτὴν τὴν ἀφορμή, ἐκθειάζονται τὰ ἔργα συνανθρώπων μας. Δὲν σᾶς κρύβω ὅτι δὲν βρίσκω αὐτὴ τὴ συνήθεια τόσο ἀπαραίτητη στὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο.
Παρ᾽ ὅλα αὐτά, θὰ ἤθελα νὰ εὐχαριστήσω τὸν ἀξιότιμο Κοσμήτορα τῆς θεολογικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν κ. Χρῆστο Καραγιάννη γιὰ τὴν πρωτοβουλία αὐτή, τοὺς ἀρθρογράφους γιὰ τὸν μόχθο τους καὶ ὅσους κοπίασαν γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ τόμου. Εὔχομαι τὰ κείμενα νὰ προωθήσουν τὸν θεολογικὸ προβληματισμό, ποὺ εἶναι ἀπαραίτητος καὶ σήμερα.
Καταλαβαίνω τὸ δώρημα τῆς τιμῆς μὲ τὴν παροῦσα ἔκδοση. Μιᾶς τιμῆς ποὺ αὐξάνει ἀπὸ τὴν πάνδημη παρουσία ὅλων σας, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ὅσα ὑπερβαλλόντως ἀκούστηκαν καὶ γράφτηκαν. Τὴν ἀποδέχομαι, ἀλλὰ ὡς μιὰ τιμὴ ποὺ ἀνήκει σὲ Ἐκεῖνον ποὺ καθόρισε τὴ ζωή μου, δηλαδὴ στὸν Χριστό.
Καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι ἕνα σχῆμα λόγου. Τὸ ἐννοῶ ἀπόλυτα καὶ τὸ διευκρινίζω. Συχνὰ μὲ ρωτοῦν: ποιό εἶναι τὸ ὅραμά σας γιὰ τὴνἘκκλησία; Καὶ ἀναρωτιέμαι: Εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχει κάποιος ὅραμα γιὰ τὴν Ἐκκλησία πέρα ἀπὸ τὸ ὅραμα τοῦ ἴδιου τοῦ Ἱδρυτῆ της;
Τὸ ὅραμα τοῦ Θεανθρώπου περιγράφεται στὴ φράση:«μετανοεῖτε, ἤγγικεν ἡ Βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Αὐτὴ τὴ βασιλεία προγευόμαστε στὴν Ἐκκλησία. Ἡ καθοριστικὴ σύνδεσή της μὲ τὴν Ἐκκλησία ἐμφαίνεται στὴν ἔναρξη τῆς Θείας Εὐχαριστίας μὲ τό: «Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».
Ἡ Βασιλεία αὐτὴ εἶναι ἀγάπης καὶ ἐλευθερίας. Διότι «ἐπ᾽ ἐλευθερία» ἐκλήθημεν, ἵνα ἀγαπᾶμε ἀλλήλους. Ἐδῶ ὅμως ἡ ἀγάπη καὶ ἡ ἐλευθερία δὲν προσεγγίζονται ψυχολογικά, ἀλλὰ ὀντολογικά. Ὁ μόνος τρόπος νὰ ζεῖ ὁ ἄνθρωπος, καὶ ὄχι ἁπλῶς νὰ ἐπιβιώνει, εἶναι νὰ ἐνταχθεῖ στὸ πλέγμα σχέσεων ἀγάπης καὶ ἐλευθερίας τῆς Ἁγίας Τριάδος, διὰ τοῦ Υἱοῦ, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι.
Τότε σέβεται τὴν ἐλευθερία τοῦ ἄλλου – ὄχι ὅπως ὁ ἴδιος νομίζει, ἀλλὰ ὅπως ὁ Χριστὸς μᾶς ὑπέδειξε.
Ἡ ἐν Χριστῷ ἀγάπη δὲν εἶναι μιὰ θεωρητικὴ τοποθέτηση ἀλλὰ μιὰ ἔμπρακτη συγκεκριμένη θέαση σύμπαντος τοῦκόσμου. Κατ᾽ αὐτὴ τὴ θέαση, «ἡ καρδία μας φλέγεται ὑπὲρ πάσης τῆς κτίσεως τῶν δαιμόνων μὴἐξαιρουμένων».
Ἑπομένως ἕνας ἐκκλησιαστικὸς ἄνθρωπος, πόσῳ μᾶλλον ἕνας ἱερωμένος, δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ταυτίζει τὴν ἀποστολή του μὲ τίς ὅποιες δικές του δράσεις ἢ ἐνέργειες. Καλεῖται νὰ τὴν ταυτίζει μὲ τὴν προβολὴ ὅσων ὁ Χριστὸς ἔπραξε ὑπὲρ τῆς σωτηρίας μας.
Γι᾽ αὐτό, λοιπόν, δὲν τίθεται θέμα δικοῦ μου ὁράματος. Τίθεται θέμα κατὰ πόσο ἐξέφρασα καὶ ἀνήγγειλα στοὺς ἀνθρώπους, ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια, τὸ ὅραμα τοῦ Χριστοῦ, ὡς χριστιανός, ὡς ἱερέας καὶ ὡς ἐπίσκοπος. Μὲ τὴν πεῖρα τῶν 85 χρόνων μου θὰ ἤθελα νὰ μοιραστῶ μαζί σας ἀκόμα μερικὲς σκέψεις. Γεννήθηκα δύο χρόνια πρὶν ξεσπάσει ὁ πόλεμος τοῦ ᾽40. Ἔζησα τὸν ἐμφύλιο, καὶ τίς δύσκολες δεκαετίες ποὺ ἀκολούθησαν. Τὰ πάθη ἦταν πολὺ ἔντονα. Ἡ κοινωνία βαθιὰ διχασμένη καὶ τραυματισμένη. Ὅλοι – ἁπλοὶ πολῖτες, πολιτικὰ κόμματα καὶ παρατάξεις, θρησκευτικὲς κινήσεις, καθένας ἀπὸ τὴ δική του πλευρὰ καὶ θέση, ὀνειρεύονταν ἕνα καινούργιο, καλύτερο κόσμο. Καὶ πραγματικά, σ᾽ ἕνα ἐπίπεδο, ὁ κόσμος ἄλλαξε. Μὲ ἀξῖνες καὶ φτυάρια ἀνοίξαμε δρόμους. Φτιάξαμε ἐργοστάσια καὶ παραγωγικὲς ὑποδομές. Ἀλλά, τὴν ἴδια στιγμή, ἡ ἐπαρχία ἄρχισε νὰ ἐρημώνει καὶ ἡ ἀστυφιλία νὰ γιγαντώνεται. Ἡ πατρίδα μας μπῆκε σὲ τροχιὰ ἐκσυγχρονισμοῦ, ἀνάπτυξης καὶ προόδου. Ἀλλὰ πίσω ἀπὸ κάθε ἀνθρώπινη ἐνέργεια πάντοτε ὑπάρχει ἕνα σκεπτικό. Καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμὸς αὐτὸς ἐκπροσωποῦσε ἕνα συγκεκριμένο σκεπτικό: Τὴν ἀποξένωση ἀπὸ τὸν παραδοσιακὸ τρόπο ζωῆς. Δὲν ἀναφέρομαι τόσο στὶς εὐκολίες ποὺ ἔχουμε σήμερα λόγῳ τῆς τεχνολογικῆς προόδου. Ἀναφέρομαι στὸ πνεῦμα ποὺ αὐτὴ ἡ πρόοδος ἐκφράζει, τὸ ὁποῖο μεταβάλλει τὸν τρόπο θέασης καὶ τὴ στάση μας ἀπέναντι στὸν Θεό, τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸ περιβάλλον.
Τὰ ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν εἰσαγόμενων ἀλλαγῶν ἐκδηλώθηκαν ἐντονότερα ἀπὸ τὴ μεταπολίτευση καὶ ἑξῆς. Ἀλλὰ ἂν θέλουμε νὰ μιλήσουμε μὲ ὅρους τῆς βαθιᾶς δομῆς τῆς ἱστορίας, ἡ ὅλη διαδικασία εἶναι σύγχρονη μὲ τὴ δημιουργία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους.
Ἑνὸς κράτους ποὺ ξεπήδησε μέσα ἀπὸ τὰ ὁράματα καὶ τὰ θάματα τῆς Ἐπανάστασης. Και πού, δυστυχῶς, ὑπὸ τὸ βαυαρικὸ καθεστὼς ἀλλὰ καὶ τὴ μετακένωση τῶν δυτικῶν ἀντιλήψεων, ἔφτασε στὴ στεῖρα μίμηση τῶν δυτικῶν τρόπων. Ὄχι στὴν κριτική τους ἐπεξεργασία καὶ στὴ δημιουργική τους ἀφομοίωση.
Αὐτὲς οἱ δυτικὲς ἀντιλήψεις ἔχουν ὡς κέντρο τους τὴ λατρεία τῆς προόδου. Σχεδὸν τὴ θεοποίησή της. Μετὰ τὴν Ἀναγέννηση, ὁ ἄνθρωπος ἄρχισε νὰ ἀποκτᾶ ὅλο καὶ περισσότερη ἐμπιστοσύνη στὶς δυνάμεις του. Μπόρεσε, μὲ τὴν ἐπιστήμη καὶ τὸν ὀρθολογισμό, νὰ καταλάβει κάποια ἀπὸ τὰ «μυστήρια» τοῦ κόσμου. Πίστεψε ὅτι παρομοίως μπορεῖ νὰ λύσει ὅλα τὰ κοινωνικά, οἰκονομικά, καὶ ἀτομικὰ προβλήματα. Καὶ κάτι περισσότερο: Νὰ λυτρώσει ὁλόκληρο τὸν κόσμο.
Ἡ ἔννοια τῆς προόδου διαπότισε τὴν κοσμική ἀντίληψη τῆς ἱστορίας ἀπὸ τὸν 18ο αἰῶνα. Θεωρήθηκε ὅτι μὲ τὴ χρήση τοῦ ὀρθοῦ λόγου, ἡ ἀνθρωπότητα θὰ ἐξελιχθεῖ καὶ θὰ βελτιωθεῖ. Καὶ ὁ κόσμος θὰ γίνει καλύτερος στὸ ἐδῶ καὶ τώρα.
Ἔτσι, ὁ Διαφωτισμὸς πίστεψε ὅτι, μέσῳ τῆς παιδείας, τὸ ἀνθρώπινο γένος θὰ προοδεύσει καὶ θὰ φθάσει στὴν τελειότητα. Ἡ ἔννοια τῆς προόδου ἀπέκτησε χιλιαστικὴ διάσταση. Ἡ ἀντίληψη γιὰ τὴ χιλιετία, ποὺ ξεκινάει ἀπὸ τοὺς Ἰουδαίους, ἑρμηνεύθηκε ἐδῶ ἱστορικὰ καὶ ὄχι ἐσχατολογικά.
Ὅμως, μετὰ ἀπὸ 85 χρόνια ζωῆς, στὴ διάρκεια τῶν ὁποίων συνεργάστηκα μὲ 2 Ἀρχιεπισκόπους, 3 Προέδρους Δημοκρατίας, 10 Πρωθυπουργούς, ἀρχηγοὺς ἀξιωματικῆς ἀντιπολίτευσης, ὑπουργοὺς καὶ ἄλλους παράγοντες, ἔχω νὰ σᾶς πῶ ὅτι τὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι διαχρονικὰ καὶ κατὰ βάση θεολογικά. Καὶ δὲν λύνονται κατ᾽ οὐσία δίχως τὸν Θεό. Βεβαίως οἱ ἄνθρωποι κατορθώνουμε νὰ βελτιώνουμε πράγματα καὶ καταστάσεις τοῦ κόσμου τούτου. Τὴν ἴδια στιγμὴ ὅμως δημιουργοῦμε νέα προβλήματα. Ἕνας φαῦλος κύκλος προκύπτει δίχως Θεό. Ἡ ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας, ἡ ἀδυναμία νὰ τεθοῦν ἠθικοὶ ὅροι, ἡ πρόταξη τοῦ κέρδους ἐπέφεραν τὴ μόλυνση τῆς κτίσεως, τὴν ὑπερθέρμανση τοῦ πλανήτη κλπ.
Πέραν αὐτοῦ, παρ᾽ ὅλη τὴν πρόοδο, ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος δὲν ἔχει μετακινηθεῖ οὔτε χιλιοστὸ ἀπὸ τὸβάρος τῶν ἄλυτων ὑπαρξιακῶν ζητημάτων. Ἡ ἄνοδος τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου δὲν μπορεῖ νὰ καταστείλει τὴνἔντασή τους. Βλέπετε τί γίνεται στὴ γειτονιά μας: δύο λαοὶ ἀλληλοσπαράσσονται. Μιλᾶμε γιὰ εἰρήνη, ἀλλὰ προσπαθοῦμε νὰ τὴν ἐξασφαλίσουμε μὲ στρατιωτικοὺς ἐξοπλισμούς.
Ὅλα αὐτὰ συμβαίνουν διότι, κινούμαστε ἀπὸ τὴ θέληση γιὰ ἰσχὺ καὶ δύναμη, ὅπως ἔλεγε ὁ ἀείμνηστος Καστοριάδης. Ὁ κόσμος μπορεῖ νὰ βελτιώνεται σὲ βαθμὸ βιοτικοῦ ἐπιπέδου. Μπορεῖ νὰ φθάνει στὸ φεγγάρι. Ἀπὸ τὴν ἄλλη ὅμως εἶναι στὴν ἐποχὴ τοῦ λίθου!
Ὅσο ἀποδίδουμε ἀπόλυτη ἀξία σ᾽ αὐτὴ τὴ βελτίωση καὶτὴν πρόοδο, τόσο ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη θὰ τελματώνει καὶ θὰ κακοφορμίζει. Τὰ μεγάλα ὑπαρξιακὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἐδῶ παρόντα καὶ ἐπείγουν ὅπως πάντα. Σὲ ὅλα αὐτά, ἡ Ἐκκλησία μᾶς ὑπενθυμίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ αὐτὰ τὰ προβλήματα νὰ τὰ λύσει μόνος του. Γιατὶ δὲν μπορεῖ νὰ λυτρωθεῖ μόνος του ἀπὸ τὴ φθορά. Οὔτε νὰ δώσει μόνος του νόημα στὸν κόσμο. Ὅλα λυτρώνονται ἀπὸ Κάποιον ἐκτὸς τοῦ κόσμου.
Ἡ Ἐκκλησία μᾶς ὑπενθυμίζει ἀκόμη ὅτι κόσμος δὲν μπορεῖ ἐδῶ καὶ τώρα νὰ γίνει Βασιλεία. Ὡστόσο, ὑπάρχει ἡ ἐλπίδα, γιατὶ ὁ Χριστὸς ἔχει τὸν τελευταῖο λόγο. Καὶ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ μυστηριακὰ ἀπεργάζεται τὸν Ἐρχομὸ τῆς Βασιλείας Του.
Γι᾽ αὐτό, στὸν ρευστὸ καὶ ταραγμένο κόσμο μας, δὲν ἀνησυχῶ γιὰ τὸ μέλλον τῆς Ἐκκλησίας. Γιατὶ τὸ μέλλον τῆς Ἐκκλησίας, εὐτυχῶς, δὲν ἐξαρτᾶται ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς ἀνθρώπους. Κανένας μας, ὅσο ἁμαρτωλὸς κι ἂν εἶναι, δὲν μπορεῖ νὰ προσβάλλει τὴν Ἐκκλησία. Ἀλλὰ καὶ ὅσο ἅγιος κι ἂν εἶναι, δὲν μπορεῖ νὰ δώσει ταυτότητα στὴνἘκκλησία.
Γι᾽ αὐτό, σὲ ὅσους μοῦ λένε ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἐπηρεάζεται ἀπὸ ἀνθρώπινες ἐνέργειες, ἀπαντῶ ὅτι φθάνουν σὲ αὐτὸ τὸ συμπέρασμα, γιατὶ προσεγγίζουν τὴν Ἐκκλησία ἐκκοσμικευμένα.
Εὐτυχῶς ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας δίδεται μόνο ἀπὸ τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Μπορεῖ μία ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα νὰ πάψει νὰ εἶναι Ἐκκλησία σὲ ἕνα συγκεκριμένο τόπο καὶ χρόνο. Μπορεῖ ὡς ἄνθρωποι νὰ ἀστοχοῦμε, ἀλλὰ ἡ Ἐκκλησία ὡς σῶμα Χριστοῦ δὲν ἐπηρεάζεται στὴν οὐσία της. Αὐτὴ εἶναι ἡ θεολογικὴ ἀλήθεια ποὺ πρέπει νὰ μᾶς ἀπασχολεῖ. Καὶ ὄχι νὰ ἑστιάζουμε σὲ ἐπουσιώδη ἔθιμα. Ἡ Ἐκκλησία, ὡς ἕνας τρόπος ζωῆς ποὺ προτυπώνει τὴν ἐρχόμενη Βασιλεία, πάντα θὰ ὑπάρχει. Ὅσο καὶ ἂν συρρικνώνεται, ὅπως ἡ μαγιὰ θὰ ἀρκεῖ γιὰ νὰ ὁδηγήσει, ἀθόρυβα καὶ μυστηριακά, τὸν κόσμο πρὸς τὴν ἐρχόμενη Βασιλεία.
Μὲ αὐτὲς τίς σκέψεις πορεύτηκα στὴ διακονία μου. Γι᾽ αὐτὸ καὶ δὲν θεωρῶ ὅτι προσέφερα κάτι στὴν ἐκκλησία. Ἡ Ἐκκλησία μοῦ προσέφερε νόημα ζωῆς καὶ τρόπο ὕπαρξης. Καὶ αὐτὸς ὁ τρόπος μὲ ἔμαθε νὰ σέβομαι τὴν ἐλευθερία τοῦ συνανθρώπου μου, ἀκόμα καὶ ὅταν διαφωνῶ. Μπορεῖ νὰ ἔχω θυμώσει μὲ τὴ διαφωνία. Ἀλλὰ προσπάθησα νὰ τὴ διαχειριστῶ ὡς μιὰ ἀποτυχία μου. Καὶ ἀκόμη κι ὅταν θύμωνα, προσπαθοῦσα νὰ μὴν κατηγορῶ καὶ νὰ μὴν ἐπικρίνω. Τὶς περισσότερες φορές, περπάτησα σ᾽ αὐτὸ τὸ μονοπάτι. Αὐτὸ μοῦ χάρισε τὴ δυνατότητα τῆς ὑπομονῆς. Μιᾶς ὑπομονῆς ποὺ δὲν προέκυπτε ἀπὸ ἀδυναμία, ἀλλὰ ἀπὸ ἐπιλογή. Καὶ ὅλα αὐτά, γιατὶ σκεπτόμουν ὅτι ὁ κάθε ἄνθρωπος εἶναι κάτι περισσότερο ἀπὸ τὰ συμβεβηκότα του.
Δὲν σᾶς κρύβω ὅτι συχνὰ ἀπογοητεύθηκα. Ἀλλὰ εἶμαι σίγουρος ὅτι κι ἐγὼ θὰ ἀπογοήτευσα τὸ ἴδιο, ἴσως καὶ περισσότερο. Οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις, ὅμως, δὲν κρίνονται ἀπὸ αὐτά. Κρίνονται ἀπὸ τὸ ἄν, σὲ κάθε στιγμή, μποροῦμε νὰ προτάξουμε τὸ ὅραμα τοῦ Χριστοῦ ἔναντι τοῦ ἀτομικοῦ μας θελήματος. Συχνὰ ἄλλοι μοῦ παραπονοῦνται καὶ ἄλλοι μὲ ἐγκαλοῦν γιατί δὲν μιλάω. Μᾶς διαφεύγει ὅμως ὅτι θέλει περισσότερη δύναμη νὰ μὴ μιλᾶς ἀπὸ τὸ νὰ μιλᾶς. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος συστήνει νὰ κάνουμε ὅπως ὁ Χριστός. Κι ἂν μᾶς φέρουν μπροστὰ στὸν Ἡρώδη, νὰ μὴ μιλήσουμε. Περισσότερο θὰ σεβασθεῖ τὴ δική μας σιωπή, παρὰ τὰ πολλὰ λόγια τῶν ἄλλων.
Αὐτὸ ποὺ χαρακτηρίζει τὴν πορεία τοῦ Χριστοῦ εἶναι ὅτι δὲν ἐπεδίωξε τὸν ἐντυπωσιασμό. Γι᾽ αὐτὸ ἀγωνίζομαι καὶ κινοῦμαι ἀθόρυβα καὶ διακριτικά. Ὅ,τι ἔκαμα ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια τῆς διακονίας μου, δὲν σχετίζονται μὲ τὴν ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας καὶ οὔτε ἐξαντλοῦν τὴν ἀποστολή της.
Τὸ ἐκκλησιαστικὸ γεγονὸς δὲν ταυτίζεται μὲ τὴ διαχείριση τρεχουσῶν ἀνθρώπινων ἀναγκῶν. Αὐτὸ μπορεῖ νὰ τὸ κάνει ὁποιοσδήποτε ἄλλος θεσμός. Ἡ Ἐκκλησία ὅμως δὲν ἀλλάζει τὸν κόσμο μὲ κοσμικοὺς τρόπους. Ἂν γιὰ κάτι δοξάζω τὸν Θεό, εἶναι ὅτι συνειδητὰ δὲν ταύτισα τὴν Ἐκκλησία μὲ τὸ ἔργο μου. Καὶ ὅπως ἔλεγε ὁ Μητροπολίτης Περγάμου κυρὸς Ἰωάννης, ποὺ συχνὰ εἶχα τὴ χαρά τῆς ἐπικοινωνίας μαζί του, ἡ Ἐκκλησία δὲν σώζει μὲ ὅσα λέει ἢ κάνει, ἀλλὰ μὲ αὐτὸ ποὺ εἶναι. Καὶ τὸ εἶναι τῆς Ἐκκλησίας, ἡ Κεφαλή, τὸ ἐγώ της, εἶναι ὁ Χριστός. Ἂς μὴν ξεχνοῦμε ὅτι «οὐκ ἄγγελος, οὐκ ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ αὐτὸς ὁ Κύριος ἦλθε καὶ ἔσωσεν ἡμᾶς».