Η Ιερά Μονή του Αββά Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου ευρίσκεται ανατολικώς της Βηθλεέμ, εις την είσοδον της ερήμου και επάνω εις τον αρχαίον κεντρικόν δρόμον, ο οποίος οδηγεί από την έρημον του Ιορδάνου εις την Νεκράν Θάλασσαν.Επάνω σε ένα υψηλό οροπέδιο . Από την Ι. Μονή φαίνεται η Βηθλεέμ, η Ιερουσαλήμ με το Όρος των Ελαιών, ο Ιορδάνης ποταμός, η Νεκρά θάλασσα, και το Σαραντάριο Όρος.
Τὸ σημερινὸ μοναστῆρι εἶναι χτισμένο στή θέση τοῦ ἀρχαίου κοινοβίου, ποὺ ἵδρυσε ὁ μέγας Κοινοβιάρχης τοῦ μοναχισμοῦ τῆς Ἁγίας Γῆς, ὁ ἅγιος Θεοδόσιος, τὸν 5ο αἰῶνα. Στον περιβολο τοῦ μοναστηρίου βλέπει κανεὶς μωσαϊκὰ δάπεδα μὲ ἑλληνικὲς ἐπιγραφές, μαρμάρινα κιονόκρανα καὶ κολῶνες, στέρνες καὶ ἐρείπια κτιρίων.
Ἡ ἱστορία τοῦ μοναστηρίου αὐτοῦ εἶναι ἀπὸ τὶς ὡραιότερες, ἀλλὰ καὶ δραματικότερες τῶν μοναστηρίων τῆς Παλαιστίνης. Ἱδρύθηκε τὸ 465 ἀπὸ τὸν Ἅγιο Θεοδόσιο καὶ ἀμέσως ἔγινε τὸ σπουδαιότερο κέντρο τοῦ ἀνατολικοῦ Ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ, τὸ σχολεῖο τῶν μοναχῶν, ὅπως τὸ ἔλεγαν. Ἐκεῖ μέσα ἔφθασε ὁ μοναχισμὸς στήν πιὸ τέλεια καὶ ὀργανωμένη του μορφή, καλλιεργήθηκε ἡ ὑπακοή καὶ ὁ ἄνθρωπος ὡς μία ψυχοσωματική ἑνότητα θεραπευόταν ψυχοσωματικά ζώντας σύμφωνα μέ τίς Εὐαγγελικές ἐντολές. Μόνο στό Μοναχισμό ὁ ἄνθρωπος ζεῖ θεσμοποιημένα, μία ζωή ἰσορροπημένη καί ἱκανοποιεῖ ἐναρμονίως τόσο τίς φυσικὲς -πρακτικὲς ὅσο καὶ πρό πάντων τίς πνευματικὲς του ἀναγκες. Ὅσοι βεβαίως καί ἀπό τούς λαϊκούς πού ζοῦν στό κόσμο, μιμοῦνται τά μοναχικά πρότυπα ζωῆς ἀπολαμβάνουν τήν ἀνάλογη θεραπεία στήν ψυχοσωματική τους ὑπόσταση.
Στις μέρες τῆς ἀκμῆς του, τό Κοινοβίο τοῦ Ἁγίου Θεοδοσίου (στό χρονικό διάστημα ἀπὸ τὴν ἵδρυσή του μέχρι τὸ 700 περίπου μ.Χ.) ἔφθασε νά ἔχει μέχρι 700 μοναχούς, διαφόρων ἐθνοτήτων. Μέσα στή μονὴ ὑπῆρχαν ἐργαστήρια, Ἐκκλησίες, πτωχοκομεῖα, φροντιστήρια, γηροκομεῖα, ὀρφανοτροφεῖο, ξενῶνες κ.ἄ. Ὅλα αὐτὰ ἔκαναν τὸ μοναστῆρι να μοιάζει μὲ μικρὴ πολιτεία ὄχι μόνον ἀνθρώπων τοῦ πνεύματος καὶ τῆς προσευχῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς ἐργασίας καὶ προσφορᾶς.
Για τὸ λόγο αὐτὸ τὸ κοινόβιο τοῦ Ἁγίου Θεοδοσίου δέν ἔβγαλε μόνο ἁπλοϊκοὺς Ἁγίους ἀλλὰ καὶ σοφούς, ὁπως τὸν περιφημο Ἰωάννη Μόσχο, τὸν Ἅγιο Μόδεστο καὶ τὸν Ἅγιο Σωφρόνιο, τοὺς μετέπειτα Πατριάρχες τῶν Ἱεροσολύμων καὶ πολλοὺς ἄλλους.
Ἡ περσικὴ εἰσβολὴ καὶ στή συνέχεια ἡ ἀραβικὴ κατακτήση ἀνέκοψαν τὴν πρόοδο τοῦ μοναστηρίου καὶ σκόρπισαν τοὺς μοναχοὺς του. Μὲ λίγους μοναχοὺς καὶ μὲ τὸν διαρκῆ κίνδυνο σφαγῶν καὶ λεηλασιῶν ἀπὸ τοὺς Βεδουίνους, τῆς ἔρημου, ἐπέζησε τὸ μοναστῆρι μέχρι τὸν 15ο αἰῶνα. Τότε ἦταν πού ἐγκαταλείφθηκε.
Στα 400 περίπου χρόνια τῆς ἐγκατάλειψης καὶ λησμονιᾶς χρησιμοποιήθηκαν τὰ κτίρια του ὡς στάνες καὶ ἄσυλα τῶν μουσουλμάνων τῆς φυλῆς Ἰμπιν-Ἀμπέντ, γι’ αὐτὸ καὶ μέχρι σήμερα εἶναι γνωστὸ στά ἀραβικὰ ὡς Δὲρ-Ἴμπιν-Ἀμπέντ. Τὸ 1858 τὰ ἐρείπια του ἀγοράσθηκαν ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸ Πατριαρχεῖο, ἔγιναν ἐργασίες ἀναστήλωσης καὶ ἀνακαίνισης καὶ τό μοναστῆρι ἐπαναλειτούργησε ἀποκτώντας τή σημερινή του μορφή.
Το Σπήλαιον των Μάγων
Η Σπηλιά, προσκύνημα, παρουσιάζει μεγάλον ενδιαφέρον διότι, συμφώνως προς την παράδοσιν, εκεί διανυκτέρευσαν οι Τρείς Μάγοι επιστρέφοντες από την Βηθλεέμ. Η Σπηλιά είναι φυσική, με ολίγα λαξευτά σημεία και κατά την μακραίωνον ιστορίαν της Μονής εχρησιμοποιήθη ως Εκκλησία αρχικώς και αργότερον ως κοιμητήριον. Μέσα εις μαρμαρίνους λάρνακας κατά μήκος των τοίχων της σπηλιάς είναι ενταφιασμένοι ο ιδρυτής του μοναστηριού ο Άγιος Θεοδόσιος, ο Άγιος Σωφρόνιος, Πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο διάδοχος του Αγίου,η Αγία Ευλογία· μητέρα του Οσίου Θεοδοσίου , ο Άγιος Κόπρης, η Αγία Σοφία, μητέρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου, η Αγία Θεοδότη, μητέρα των Αγίων Αναργύρων, η μητέρα του Αγίου Παντελεήμονος, η Αγία Ευβούλη, η Αγία Μαρία μητέρα των Αγίων Αρκαδίου και Ιωάννου, συζύγου δε του Αγίου Ξενοφώντος, ο Άγιος Ιωάννης Μόσχος, ο γνωστός συγγραφεύς του Λειμωναρίου και άλλαι εξέχουσαι μορφαί του μοναχισμού της Παλαιστίνης. Επί του δαπέδου του σπηλαίου υπάρχουν 35 τάφοι διαφόρων Αγίων.